ایران نامه

ایران نامه، پایگاه آگاهی رسانی میراث فرهنگی و طبیعی ایران و جستار های ایران پژوهی

ایران نامه

ایران نامه، پایگاه آگاهی رسانی میراث فرهنگی و طبیعی ایران و جستار های ایران پژوهی

سرو یلدا

سرو ِ مهر یا درختِ یلدا

 شاهین سپنتا

درخت سرو در فرهنگ ایران جایگاه ویژه ای دارد و از هزاران سال پیش تاکنون مورد علاقه ایرانیان بوده است. گرامیداشت درخت سرو در فرهنگ ایران با گسترش آیین مهر در ایران کهن در پیوند است. در هزاره های دور ، نیاکان هوشمند ما که در طبیعت و با طبیعت زندگی می کردند، پس از مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب ، فعالیت های روزانه خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آن ها تنظیم کردند و از آن ها بهره های فراوان بردند. از این روی "زندگی بخشی" این پدیده های طبیعی را ستودند و از میان این پدیده های طبیعی، خورشید که با پرتوهایش (مهر ) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می بخشید ، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس نیاکانمان با ژرف نگری در بزرگترین منشاء نور مادی ( خورشید ) و با شناخت اثرات زندگی بخش پرتو های آن ( مهر ) به شناخت درونی بزرگترین منشاء نور مینوی ( خداوند ) دست یافتند و فروزهای پاک و جاودانش همچون مهر و محبت مینوی را ستودند و کوشیدند تا برترین صفاتی را که برای او متصور بودند همچون مهرورزی و پیمان داری و میانه روی و دادگستری را در نهاد خود نیز پرورش دهند و آن آیین را « آیین مهر» نامیدند.

آیین مهر در ایران و بسیاری از کشورهای جهان هزاران سال پایدار ماند و پیروان فراوان یافت چنان که در سده  اول پیش از میلاد ، این آیین توسط رومی ها در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای کوچک و پیرامون دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت.

به نظر می رسد که آیین مهر را می توان « مادر همه آیین ها » دانست و هنوز نیز بسیاری از نماد ها و سنت های این آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنت های پیروان آیین های دیگر در میان ایرانیان و دیگر ملت های جهان زنده مانده  است که یکی از آن ها « جشن یلدا » است.

 جشن یلدا، جشن زایش مهر است. چون نیاکان ما می دانستند که از آغاز دی ماه، روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در آخرین شب پاییز ( درازترین شب سال ) و پیش از آغاز نخستین روز زمستان، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زایش  مهر » جشن می گرفتند که جشن « یلدا »  و یا جشن « شب چله» نامیده شد. ( از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه که 40 روز است " چله بزرگ"  نامیده می شود و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه نیز " چله کوچک "  نامیده می شود چون در این 40 روز دوم یا چهله کوچک از شدت سرما نسبت به چهله بزرگ کاسته شده است.)  

 

نگاره یک ) درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید

در باور پیروان آیین مهر، سرو درختی است که ویژه خورشید و زایش مهر است؛ درختی که همیشه سبز و با طراوت است و در برابر سردی و تاریکی پایداری می کند. از این روی سرو نماد مهر تابان و زندگی بخش و نشانه نامیرایی و آزادگی و پایداری در برابر نیروهای مرگ آور بود. از این روی در شب زایش مهر ، « سروِ مهر » را می آراستند و هدایایی در پایش می نهادند و با خود پیمان می بستند که برای سال دیگر  نیز سرو همیشه سبز دیگری بنشانند. براین پایه، درخت سرو از دیرباز تاکنون عضوی ثابت و جدانشدنی از باغ های بهشت گونه ایرانی است که یادگار آن باغ های بهشتی هنوز بر روی سنگ نگاره های شهر پارسه و آثار برجای مانده از نیایشگاه های مهری و نقش های ابریشمی قالی های باغی ایرانی و بسیاری دیگر از آثار هنری دوره های مختلف تاریخی از گبه و گلیم و ترمه گرفته تا مینیاتور و کاشی کاری در بناهای مختلف برجای مانده است.  

 

نگاره دو ) درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید، بازتابی از باغ های هخامنشی 

 

نگاره سه ) درخت سرو در قالی کرمان با نقشه درختی  

 

نگاره چهار ) قالی کاشان با طرح بته جقه  ( نمادی از سرو خمیده )

  بر بنیان باورهای مهری، نیاکانمان نام هایی چون « سرو ناز » را بر فرزندان خود می نهادند و در هنگام زایش فرزندانشان به جای قربانی کردن، به نام نوزاد درخت سروی می کاشتند تا سرو آزاد و فرزندشان باهم بزرگ شوند و زندگی سبز و سرنوشتی روشن داشته باشند.

نزد مهربانان، درخت سرو با صفاتی چون آزاد، راستین، بلند، سرفراز، سرکش ، تازه، جوان، جوانه، نوخاسته، سایه دست،سایه گستر، سهی، پابرجای،. پادرگل، پایدار، چمن زاد، بستانی و بوستان آرای شناخته شد و به کنایه از معشوق با صفاتی چون موزون،. سیمین، سیم اندام، گل اندام،. بهاراندام، لاله رنگ، سمن بار، سهی بالا، صنوبرخرام،  طوبی خرام، خوش خرام ، پریشان خرام،  قیامت خرام، بی پرواخرام، قیامت قیام، خرامنده، خرامان، چمان، ،سبک جولان، هوادار، خوش رفتار، روان، دلجوی ، قباپوش ، سبزپوش، یکتاپوش  و ... به ادبیات مردمان این سرزمین راه یافت:

سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند /  همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی ‌کند

( حافظ)

سرو بالای کمان ابرو اگر تیر زند /  عاشق آن است که بر دیده نهد پیکان را

(سعدی)

آن میر غوغا را بگو، وان شور و سودا را بگو /  وان سرو خضرا را بگو مستان سلامت می ‌کنند.

( مولوی)

گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم / ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد

(سعدی)

سرو شو از بند خود آزاد باش / شمع شو از خوردن خود شاد باش

( نظامی)

یکی بخرام در بستان که تا سرو روان بینی  / دلت بگرفت در خانه برون آ تا جهان بینی .

( خاقانی)

چنان که یاد شد ، در آثار برجای مانده از دوران گسترش آیین مهر در ایران و اروپا، بسیاری از نمادهای مهری را که نزد مهربانان بسیار گرامی بود می توان یافت و سرو یکی از آن نمادهاست. اما "سرو مهر" را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه هایی دیگر نیز می آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود. چنان که برفراز سرو  به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره‌ای زرین یا سرخ برمی افراشتند و شاخه های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می آراستند ( این ماه و خورشید در سنگ نگاره های برجای مانده از نیایشگاه های مهری، نماد هایی از سُل یا خدای خورشید و لونا یا خدای ماه  هستند که با میترا یا مهر هم پیمان شدند. ) همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه ای نمادین پارچه‌ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه‌های سرو می‌آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می گذاشتند.  

        

نگاره پنج ) طرحی از سرو در کنار آتشدان  

در نیایشگاه مهر در شهرکهن "دورا اروپوس"  

( روستای صلاحیه امروزی در مرز جنوب شرقی سوریه با عراق)

پس از گسترش آیین مسیح در اروپا، پیروان این آیین نیز به بسیاری از سنت های مهری همچنان پایبند ماندند؛ چنان که می دانیم امروز سنت کهن برافراشتن و آراستن سرو به صورت آذین بندی درخت کاج هنوز متداول است. پس بر این پایه می توان در نظر گرفت که با بهره گیری از نمادهای ویژه آیین مهر، آراستن و آذین بندی درخت سرو نیز انجام شود و خانواده های ایرانی نیز این رسم کهن مهری را به عنوان بخشی از مراسم جشن یلدا درخانه های خود زنده کنند و پاس بدارند.

از نمادهایی که می توان برای آذین بندی سرو مهر یا درخت یلدا استفاده نمود، می شود به این نمادها اشاره کرد: خورشید، شیر( نام و نشان مرحله چهارم ورود به آیین مهر، و نماد آتش / خورشید ) و یا شیر و خورشید ، هلال ماه و ستاره ای میان آن ( نشان پارسی یا مرحله پنجم در آیین مهر ) ، کلاغ ( پیک مهر و نام و نشان مرحله ششم ورود به آیین مهر )، تندیس زن ( نماد ناهید مادر مهر )، حلقه ( نماد مهر و نشان پیوند با مهر و مرحله هفتم ) ، صدف ( زایشگاه مهر )، دلفین ( پروراننده مهر )، گل نیلوفر آبی ( نگهدارنده مهر )، مروارید ( به نشانه مهر )، خروس سپید ( نماد مهر / سروش )، سگ ( یاور مهر )،  نوارهای سرخ و زرد و آبی ( رنگ های شاخص به نشانه مهر، در تن پوش مهریان).

درخت سرو از هزاران سال پیش در ایران کاشت می شده و یکی از نمونه های کهنسال این درخت، سرو کاشمر بوده است که بنا به قول مشهور به دست زرتشت کاشته شده بود . اکنون نیز نمونه های کهنسال دیگری از درخت سرو در برخی از نقاط ایران همچنان استوار است که مهم تر از همه سرو کهنسال چند هزارساله در شهر ابرکوه یزد است که کهنسال ترین سرو جهان به شمار می رود.

 

نگاره شش) سرو ابرکوه یزد ، کهنسال ترین درخت سرو جهان

به هر روی، خوشبختانه درخت سرو در ایران و همه کشورهای جهان در دسترس ایرانیان است و حتا در کشورهای سردسیر با اندک تلاشی می توان آن را در گلخانه کاشت و نگهداری نمود و در جشن یلدا استفاده کرد. تیره سرو در دنیا دارای 13 تا 15 جنس و نزدیک به 140 گونه است.مهم ترین جنس این تیره یکی سرو کوهی(Juniperus)   است که 60 تا 70 گونه آن در نقاط معتدل نیم کره شمالی و مشرق آسیا می روید. در ایران 7 گونه از سرو های کوهی در ارتفاعات شمال و شمال شرقی می رویند. از دیگر جنس های این تیره که در ایران می روید جنس  زربین ( Cupressus ) است که 13 تا 15 گونه در دنیا دارد و از غرب آمریکای شمالی تا گواتمالا و آسیا تا شرق اروپا انتشار دارد. این جنس در ایران یک گونه با دو واریته دارد که مخصوص جنگل های شمالی یعنی جنگل های حوالی رودبار و منجیل در دره سفید رود و مرزن آباد در دره چالوس و جنگل های حوالی گرگان و همچنین در شمال شرقی خاش است.

یکی دیگر از جنس های این درخت همیشه سبز ، سرو خمره ای (Thuya  )  است که 5 تا 6 گونه در آمریکای شمالی و مشرق آسیا دارد. در ایران یک گونه از این سرو به عنوان زینت بخش باغ های ایرانی به کار می رود که به آن سرو کاشی یا سرو خمره ای Thuya  orientalis)) گویند و خاستگاه این سرو در ایران در دره کتول در نزدیکی گرگان است. واریته ای از سرو که در ایران خواهان زیاد دارد، سرو نامدار باغ های ایران یا « سرو ناز » یا « سرو شیراز » است.

 امروزه در سراسر ایران و در همه فصول سال می توان نهال های گلدانی گونه های مختلف سرو را با بهای مناسب از گلخانه ها تهیه نمود و لازم به یادآوری نیست که دوستداران فرهنگ ایران و آیین مهر که از پاسداران زمین و محیط زیست نیز هستند از آسیب رساندن به این درختان همیشه سبز و یادگاران کهن فرهنگ ایران زمین در چنین مراسمی پرهیز می کنند و می کوشند تا پس از پایان جشن شب یلدا، در صبح روز بعد ( خرم روز ) این درختان زیبا را به خانه اصلی خود در طبیعت بازگردانند و در باغ و باغچه و بوستان ها به خاک بنشانند.

 ----------------------------

برخی منابع برای مطالعه بیشتر:

1-      - تاریخ آیین راز آمیز میترایی،هاشم رضی، تهران، بهجت، 1381.

2-     -  دین مهر در جهان باستان،مرتضی ثاقب فر، تهران، توس، 1385.

3-     -  مهره مهر، پوران فرخ زاد،نگاه، تهران، 1386.

4-      - پژوهشی در فرش ایران، تورج ژوله،تهران، یساولی، 1381.  

- تا - تارنمای گیاه پزشکان دانشگاه تبریز ( ورودی 86). 

نظرات 16 + ارسال نظر
ی. کاظمی 29 آذر 1387 ساعت 04:29 ق.ظ http://www.asha.blogsky.com/

دکتر سپنتای گرامی،
بهره ی بسیار بردم و به این گفتار در بخش لینک های روزانه ی وبلاگم "از این اوستا" پیوند دادم.
شب چله (یلدا) بر شما مبارک!

رامین ناصح 29 آذر 1387 ساعت 06:54 ق.ظ http://www.ayandenegar.ir

سلام جناب سپنتا
بیشتر مطالب وبلاگتان را مرور و مطالعه کردم. دست مریزاد. به امید توفیقات بیشتر.
آدرس تارنمای کانون آینده نگری را هم برایتان گذاشتم.٪

مسعود لقمان 29 آذر 1387 ساعت 10:22 ق.ظ http://rouznamak.blogfa.com/

درود شاهین گرامی
بهره بردم. در روزانک‌های روزنامک و تارنمای هفتان به نوشته‌ی شما پیوند دادم.
شادزیوی
چله خجسته باد!

برگزیده 29 آذر 1387 ساعت 01:21 ب.ظ http://mihanvamellat1.blogfa.com/

درود بر شما

خدادادیان 30 آذر 1387 ساعت 02:07 ب.ظ http://www.azfarshid.blogsky.com

درود
یلدایت خجسته باد
با مطلبی در خصوص ریشه های اساطیری جشن های یلدا و کریسمس منتظر حضور شما هستم.
عیدانه فراوان باد.
با احترام

با درود فراوان برشما

همیشه درخت سرو در تاریخ و فرهنگ سرزمین ام پرسش بوده است در نقش های تاریخی دیواره و قالی ها و شعر و ادبیات .. ولی سرو یلدا و سرو خمیده را نمی دانستم . حال برایم نماد سرو جای خود را استوار کرد.

سپیده دم «مهر» بر شما فرخنده باد!

با سپاس فراوان

سروش 10 دی 1387 ساعت 01:06 ب.ظ

سرو زیبای ابرکوه نماد شکوه مهرپروران و ایرانیان متمدن

مسعود - ملنتره 1 مرداد 1388 ساعت 03:53 ب.ظ http://www.mantrah.blogfa.com

من از این جستار شما بهره و آن را در تارنگار خود به چاپ رساندم.
به امید روزی که همگان مانند سرو پایدار باشیم

مسعود ساکی 16 آبان 1388 ساعت 12:03 ب.ظ http://sakipic.blogfa.com

سلام... مطلب زیبایی بود... منم چند روز پیش به ابرکوه رفتم و عکسای جالبی ازش گرفتم که روی وبلاگم گذاشتم... پیروز باشید...

لطف ا...حاجی هاشمی ی - م 12 آذر 1388 ساعت 01:44 ق.ظ

استاد گرامی جناب آقای دکتر شاهین سپنتا، هزاران درود برشما
باز هم سپاسگزارم از زحمات و کوششهای پر ارزش شما دوست فرهیخته.
یاد آوری پیشینه های بی مانند فرهنگی و مراسم ارزشمند ایران زمین و تاکید بر آنها بویژه گوشزد چنین ارزشهایی به نسل و نیروی جوان کاریست بس پر اهمیت که جنابعالی بخوبی از عهده ی چنین مهمی برآمده و بنده بعنوان شاگرد کوچک شما برخود بالیده برای شما آرزوی شادی پیروزی و پایداری میکنم. سربلند باشید

رویا 12 آذر 1388 ساعت 10:24 ق.ظ

بسیار عالی بود امید دارم که امسال بسیاری از ایرانیان این سنت را شکوفا کنند

جواد مفرد کهلان 6 اسفند 1388 ساعت 12:24 ق.ظ http://far-hang.blogspot.com

در کتیبه آریائیان مهرپرست میتانی ایزد مهر از درون درختی شبیه نخل یا سرو زاده میشود. در اساس سرو بوده ولی بعداً در سرزمین جدید و گرمسیر میتانیان نخل به شمار رفته است چون روایت عیسوی نیز مسیح را زاده مریم مقدسی می داند که به درخت نخلی پناه جسته بود. نام نخستین پادشاه میتانی به مفهوم پیشداد بوده و پایتخت ایشان واشوکانی که مترادف خونیرث یعنی سرزمین ارابه است. این شهر اکنون حسیکه نامیده میشود و شهرکی کرد نشین در سوریه است. میتانیان همان پادشاهان پیشدادی اوستا هستند.

سمیرامیس 24 شهریور 1389 ساعت 03:54 ق.ظ

خیلییییییییی ممنون. قصد داشتم اسم دخترم و سروین بذارم. به معنی مثل سرو. اما خیلی اطلاعات نداشتم از درخت سرو. در حد کتاب های تاریخ هنر که خونده بودم. توضیحاتتون خیلی کامل بود. الان با فهم کامل از معنی سرو اسم دخترم و میذارم سروین. امیدوارم بزرگ شد درک کنه که این اسم و با تحقیق براش انتخاب کردیم و اسمشو دوست داشته باشه.

وهو من 21 اسفند 1389 ساعت 02:35 ق.ظ

درود بر شما جناب دکتر
درمورد سرو کهن ابرکوه مطلبی خواندم که کارشناس ژاپنی گفته بیش از 8000سال قدمت دارددر صورتی که کارشناس روسی که قبلا از این درخت دیدن کرده حدود 4500سال تعیین کرده بود خواستم نظر شما را بدانم واینکه سروده تان به نام( آرامگاه کورش) و( آنچه ایران دیده) را اگر ممکنه برام بفرستید.
پاینده ایران و بدرود

درود
اگر اطلاعاتی افزون بر آنچه شما نوشتید درباره سرو ابرکوه یافتم برایتان می فرستم.
دو سروده که یاد نمودید از من نیست. این دو سروده از زنده یاد عبدالحسین خان سپنتا است که در دیوان اشعار ایشان هست و در مجموعه های دیگر هم آمده و گویا در سایت چالدران هم باشد

دکتر محمد نوبخت 16 بهمن 1391 ساعت 11:56 ق.ظ

با سلام و ادب
دوست و همراه گرامی جناب سپنتا
من هم مانند شما ، رشته تخصصی ام باستان شناسی نیست. اما بین فوق‌لیسانس و دکترا، موفق شدم دو سالی در رشته زبان و فرهنگهای باستان تحصیل کرده و مدرک کاردانی این رشته را هم بگیرم. این مقدمه را عرض کردم که مسبوق باشید سخن بنده از سر عناد یا تکفیر و رد نبوده و خود بنده درست کم 20 مقاله علمی در اسطوره‌شناسی و تاریخ ایران و یک کتاب در خصوص ستون و سرستون در تخت جمشید منتشر کرده‌ام و اغراق نیست که بگویم بیشتر از رشته تخصصی‌ام در این وادی قدم و قلم زده‌ام
و اما بعد...
دلسوزیتان بسیار قابل تقدیر است. نوشته‌هایتان برایم تازگی داشت و البته آموزنده بود. فقط یک تذکر را لازم دیدم. دوست و برادر بزرگوارم؛ مراقب خودشیفتگی باشید. مباد که نقطه پرگار عالم را ایران و سنت ایرانی بدانید و همه را مدیون ایرانیان کنید. این خودشیفتگی بیمارگونه امروز دارد دامن خیلی ها را می گیرید که ان شاء الله شما از آن مصون باشید
در باب مقالات شما هم ردیه های کوتاهی دارم که اگر فرصد شد می نویسم. در بعضی جاها اشتباهاتی داشته اید . اما کلیت امر درست است. مانند همین سرو وجشن یلدا.
نکته دیگر اینکه هرگز سعی نکنید سنتی مرده را زنده کنید. سنتی اثر بخش است که مردم - تاکید می کنم مردم کوچه و بازار- حفظش کرده باشند. و یادتان باشد مردم همیشه چیزهایی که لازم باشد را نگه میدارند. ممکن است مانند جشن سوری منحرف شوند که محتاج روشنگری است. اما نمی شود گفت شب یلدا سرو بیارایید. این رسم فراموش شده. کما اینکه 13 بدر فراموش نشده. حتی اگر دلیلش فراموش شده باشد

درود بر شما آقای دکتر نوبخت عزیز
یکی از دلایلی که من نوشتارهایم را بر روی اینترنت منتشر می کنم همین است که توسط دوستانی همچون شما مورد نقد و بررسی قرار گیرد و از این روی همیشه از نقد سازنده دوستان استقبال کرده ام و اگر نظر نقاد را درست و منطقی یافته ام آن را به کار بسته ام و روش یا دیدگاهخودم را اصلاح کرده ام.
از شما هم خواهش می کنم اگر دیدگاهی درباره مطالب من دارید کامل و مستند با ذکر مصادیق به نشانی ایمیل من بفرستید:
drshahinsepanta@yahoo.com

در مورد عبارت خود شیفتگی که به کار برده اید، برداشت من این است که منظورتان کیش شخصیت یا شیفتگی به خود نیست و منظورتان شفتگی و دلبستگی به ملیت و هویت ایرانی است.
اگر دومی منظورتان باشد، درست است من شیفته فرهنگ و تاریخ و هویت ایرانی هستم البته دلبستگی من از روی تعصب نیست و کوشیده ام از روی آگاهی باشد.
البته می دانید که دانش کرانه ندارد و هرچه ه بدانیم باز گویا ناچیز می دانیم و برای همین همه ما باید برای بیشتر دانستن تلاش کنیم.

به هر روی من از دیدگاه های شما استقبال می کنم. در ضمن اگر مقاله ای داشتید که ایران نامه را برای انتشارش مناسب دیدید ، خوشحال خواهم شد که در ایران نامه منتشر کنم.
شاد باشید

جواد مفرد کهلان 2 اردیبهشت 1397 ساعت 05:01 ب.ظ http://far_hang.blogspot.com

نام پارس به احتمال زیاد به معنی پاینده درخت سرو بوده است:

https://www.academia.edu/33539409/%D9%85%D8%B9%D9%86%DB%8C_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3_The_meaning_of_Pars_

برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد