یخچال گنبدی میبد

سازه ای سازگار با زیست بوم

در روزهای گرم تابستان ، در بخش هایی از ایران که دارای زیست بوم خشک و بیابانی هستند ، اگر دسترسی به آب خنک و پاکیزه برای باشندگان آن سامان آسان نباشد، زندگی به دشواری خواهد گذشت.در گذشته نیاکان نیک اندیش ما برای چیره شدن بر این شرایط ، راهکارهای ابتکاری و هوشمندانه ای را همچون حفر کاریز  ، حفر چاه های عمیق ، ایجاد نهرهای آب ، ساختن برکه و آبگیر و آب انبارهای بادگیر دار، ساختن حوض و آب نما در خانه ها و احداث یخچال های بزرگ خشتی به کار می بستند و به این ترتیب با مدیریت درست منابع آب ، نه تنها تابستان های گرم و سوزان مناطق خشک و نیمه خشک را با دشواری های کمتر پشت سر می گذاشتند بلکه برای دیگر فصول سال و مواقع کم آبی و خشکسالی های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس داشتند.

نکته بسیار مهم در طراحی و به کارگیری این سازه های آبی ، همخوانی و هماهنگی آن ها با زیست بوم منطقه است که ضمن بهره برداری بهینه از منابع طبیعی ، کمترین آسیب ها را به محیط زیست وارد آورده و به اصطلاح امروزی در شمار سازه های « سبز » محسوب می شدند.

یکی از این سازه های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می رود ، یخچال گنبدی میبد در استان یزد است .

این شاهکار « معماری زیست بومی » ایران ، یکی از نمونه های خوبِ بازمانده از یخچال های خشتی گنبدی به شمار می رود که ویژگی هایی همچون بهره برداری از سرمای هوا در زمستان ، حفظ سرمای یخ در محیط عایق « پاچال » برای استفاده در فصول گرم سال ، ذخیره آب های جاری و قنات در فصول پرباران به صورت یخ ، بهره برداری از مصالح ساختمانی در دسترس و برگرفته از محیط طبیعی، در آن به خوبی رعایت شده است . این یخچال در کنار « نارین قلعه » ، « آب انبار کُلار » و « چاپارخانه » ، یک مجموعه معماری تاریخی ارزشمند را تشکیل می دهد .

بر پایه دیدگاه کارشناسان ، دیرینگی یخچال میبد به بیش از دوران قاجار باز می گردد ؛ هر چند که تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست و احتمال می رود که در محل بنایی قدیمی تر ساخته یا بازسازی شده باشد.

یخچال میبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده ، از خشت و گل ساخته شده است. دیوار سایه انداز به ارتفاع 8 متر و قطر 2 متر و طول 42 متر در جنوب و طول 20 متر در شرق و غرب برای کم کردن گرمای ناشی از تابش آفتاب به یخ بند ، آبروها برای هدایت آب به یخ بند ، گنبد خشتی ( از نوع دورچین ) با ارتفاع 15 متر از سطح زمین ، یخ بند ها ، « چال یخ » یا « یخ انبار » یا « پاچال » به ژرفای 6 متر و قطر 13 متر و یک سکو به عرض یک و نیم متر برای رفت و آمد در گرداگرد چال یخ ، یک راه پله باریک در بدنه چال یخ برای بالا آوردن تکه های یخ ، درگاهی برای واریز یخ به پاچال و در گاه دیگری برای تحویل یخ به مردم در تابستان، از ویژگی های ساختاری این سازه به شمار می رود.

          دیوار سایه انداز و حوض یخ بند - یخچال خشتی میبد / عکس ها از شاهین سپنتا

                             ضخامت دیوار سایه انداز و فاصله آن با گنبد در یخچال میبد

                                         نمای بخش گنبدی یخچال خشتی میبد

                               راه پله برای دسترسی به بام گنبد جهت ترمیم سالیانه

                                                  چال یخ در یخچال میبد

برای تهیه یخ در این یخچال ها ، در شب‌های سرد چله زمستان ، توسط آبرو ها آب نهر یا قنات را به حوض یخ بند پهناور و کم ژرفایی که در کنار یخچال قرار داشت ، هدایت می کردند و  در شب های بعدی این کار را تکرار می کردند و سرانجام پس از چند شب ، یخی ضخیم ، متراکم و چند لایه در یخ بند ها تشکیل می شد . سپس یخ ایجاد شده را شکسته و به درون پاچال می ریختند . این کار در طول زمستان انجام می شد و هربار قطعات بزرگ یخ را که در « چال یخ » انبار شده بودند، روی هم خرد کرده و در میان تکه های یخ ، آب می پاشیدند تا به هم بچسبند و دیرتر ذوب شوند. در پایین پاچال نیز یک راه آب باریک بود که آب ناچیز حاصل از ذوب احتمالی یخ ها را به چاه سرازیر می کرد. دریچه ها و روزنه هایی نیز در گنبد یخچال ایجاد کرده بودند تا تهویه هوای داخل گنبد بهتر صورت گیرد و از ذوب یخ ها در فصول گرم جلوگیری شود.

 سرانجام « یخچال دار » در روز های گرم سال ، یخ ها را در محل درگاه جنوبی ، به مردم تحویل می داد. در یخچال میبد و موارد مشابه ، در حقیقت کار « یخ سازی » ، « یخ داری » و «  تحویل یخ » در یک محل صورت می گرفته است.

شوربختانه ، هم اکنون یخچال های گنبدی ایران نفس های آخر را می کشند و بیشتر آن ها روی به ویرانی دارند. چنان که بنا به مشاهدات و گزارش دکتر وحید قبادیان در کتاب ارزشمند " بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران "* : «... از این نوع یخچال ها هنوز دو عدد در کرمان ، دو عدد در کاشان ، یکی در زواره ، یکی در نایین ، یکی در ابرقو ، یک عدد در بم ، یک عدد در میبد ، دو عدد در سیرجان ، دوازده عدد در سبزوار ، یک عدد در شاهرود ، یک عدد در دامغان ، بقایای دو عدد در قوچان و تعدادی در حاشیه شمالی دشت کویر باقی مانده است. اما همین تعداد معدود از یخچال های باقی مانده هم در حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل یخچال ها اکثرا پر از زباله و گاهی لاشه سگ و گربه می باشد و بوی تعفن داخل این یخچال ها به قدری است که هر سیاح کنجکاو و یا محققی را فراری می دهد ... و جای بسی تاسف است که آخرین یخچال شهر یزد ، از مراکز مهم معماری سنتی ما ، چند سال قبل توسط مالک به لحاظ مسائل اقتصادی تخریب شد. » 

          تاثیر عوامل فرساینده بر یخچال گنبدی میبد پیش از بازسازی / عکس از موزه آب یزد

تغییر کاربری های ناهماهنگ با معماری سنتی یخچال ها که به ظاهر برای نگهداری و بقای این سازه های زیبا صورت می گیرد ، گاه لطمات جبران ناپذیری به ساختار و اصالت آن ها وارد می سازد. چنان که از 28 یخچال سبزوار امروز تنها 12 واحد باقی مانده که یکی از آن ها مدتی انبار مهمات ارتش و دیگری محل نگهداری گوسفندان بود و  یکی دیگر نیز توسط مالک خصوصی به شیوه بسیار نامطلوبی به چایخانه تبدیل شده است .

از سوی دیگر، برنامه مشخص و معینی نیز برای بازسازی و حفظ یخچال های سنتی ایران در دستور کار سازمان میراث فرهنگی کشور قرار ندارد و طی این سال ها تنها یخچال مویدی کرمان و یخچال میبد بازسازی و نگهداری شده اند و بقیه در اثر فرسایش ناشی از باد و باران در حال فروریختن هستند.

* خوشبختانه فصل دوازدهم کتاب " بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران " اثر دکتر وحید قبادیان ( انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ چهارم 1385 ) بر روی اینترنت قابل دسترسی است و علاقه مندان می توانند در این نشانی به تصاویر و پلان هایی از یخچال های گنبدی و زیر زمینی ایران دست یابند.