مهر
، در زبان های سنسکریت و اوستایی به معنای پیمان و همبستگی و پیوستگی دو
یا چندین نفر است . مهر در زبان پارسی نیز محبت و دوستی ، آشتی و پیمان
معنا می دهد . براین پایه در فرهنگ ایران « مهر»
دشمن دروغ و دروغگو است چون نمی توان از انسان بدکردار و دروغ گفتار
انتظار داشت که پایبند به پیمان باشد و کسی می تواند به پیمان خود وفادار
باشد که گوهر راستی را برگزیده باشد.
اگر
مهر را عینی تر کرده و پوششی زمینی به آن بدهیم ، پایداری هستی و گسترش
نیکی محض را در آن جلوه گر خواهیم یافت . مهر ، جلوه ای از پیمان انسان با
انسان ، پیمان انسان با محیط اجتماعی و طبیعی ، و مسئولیت پذیری برای
نگهبانی از خانواده ، شهر و کشور است. در یک نگاه ژرف تر انسان پایبند به
پیمان ، پرچمدار و نگهبان هستی خواهد بود . بنابراین " پایبندی به پیمان "
با " آبادانی " مترادف می شود ، و " پیمان شکنی " با " ویرانی و ظلمت " هم
معنا می گردد . بر پایه این دیدگاه ، نظام کیهانى نیز بر مدار نظم و
هنجاری ( اَشا ) مى چرخد که نمودى از اصل پیمان و نگهداشت آن است.
این
دیدگاه در فرهنگ و ادب ایران زمین بسیار تاثیر گذاشته است . در همین راستا
، شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه سال در گاهشماری ایرانى نام « مهر »
بر خود دارد. همچنین یشت دهم از کتاب اوستاى متاخر نام مهر را بر پیشانى
دارد . به گزارش هردوت نیز ایرانیان از دوره هخامنشى نام مهر را بر فرزندان
خود مى گذاشتند .البته امروز نیز نام مهر یا میترا را همچنان برفرزندان
خود مى گذارند و افزون بر آن واژه « پیمان » را نیز به عنوان نامی برای
فرزندان خود برمی گزینند .
پیروان
آیین مهر به نشانه پیمان دوستى حلقه مهر را بر انگشتان یکدیگر می نشاندند و
این نماد زیبا امروز در جوامع بشرى به شکل حلقه زناشویی به هنگام پیوند و
پیمان زناشویی بین دو زوج جوان تبادل می شود.
آیین
مهر در ایران زاده شد ، به بالندگی رسید و هزاران سال به چهره ها و جلوه
های گوناگون در همه سرزمین های پهناور ایرانی پایدار ماند و پیروان فراوان
داشته و دارد . کهن ترین سندى که نام مهر یا میترای مورد باور ایرانیان و هندیان در آن آمده و به دست ما رسیده ، لوح هایی است متعلق به ۱۴۰۰سال پیش از میلاد که در سال ۱۹۰۷ میلادی در « کاپادوکیه » ( Cappadocia ) کشف شده است و این پیمانى است که میان هیتى ها و میتانى ها بسته شده است. این سند هم اکنون ( ۲۰۰۷ میلادى ) عمرى ۴۱۰۰ ساله دارد .با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن بازمی گردد.
در سده اول
پیش از میلاد ، این آیین در چهره ای نو با نام آیین میترا ( میتراییسم )
توسط رومی های تحت نفوذ فرهنگ ایران ، در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال
آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در
بخش بزرگی از جهان گسترش یافت و معابد میترا توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شد ؛ به
گونه ای که بر اساس شواهد باستان شناختی و تاریخی موجود ، در آغاز سده
چهارم میلادی بیش از 300 معبد میترا در ایتالیا وجود داشت و این آیین توسط
لژیونرهای رومی به سرزمین های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان، اتریش و
انگلستان انتقال یافت. اما از اوایل سده چهارم میلادی با گسترش مسیحیت به
تدریج میتراییسم و سنن آن در اروپا کمرنگ شد.
هنوز نیز بسیاری از نماد ها و سنت های این
آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنت های مردم ایران و دیگر ملت
های جهان زنده مانده است . از دیرباز ایرانیان به نام « مهر » دو جشن
برگزار کرده اند که یکی « مهرگان » نام دارد و دیگری که موضوع این نوشتار
است جشن « یلدا » نام گرفته است.
جشن یلدا ، جشن زایش مهر : هزاران سال پیش ، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه1 روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز ( درازترین شب سال ) و سپیده دم نخستین روز زمستان2 ، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زایش مهر » جشن می گرفتند که بعد ها جشن « یلدا » و یا جشن « شب چله »3 نامیده شد و تا امروز باقی مانده است. یلدا واژ ه ای سُریانی4 و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد.
ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه 5 (جشن سده ) را که 40 روز است « چله بزرگ » می نامند و از دهم بهمن ماه تا آخر بهمن ماه را نیز « چله کوچک » می نامند. چون در چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.
رومیان نیز مهم ترین جشن خود را " سُل ناتالیس انویکتوس " Natalis Invictus) Sol -
) یعنی "میلاد خورشید شکست ناپذیر " می نامیدند و گرامی می داشتند و از
این روی پس آشنایی با آیین مهر به این همانی « مهر » با « خدای آفتاب » دست
زدند . natalis=noel=birth) )
شب یلدا ، بلند ترین شب سال : می
دانیم که زمین در اول دی ماه ( 21 دسامبر ) هر سال به نقطه انقلاب زمستانی
خود می رسد. نقطه ای که در آن، ناظران نیمکره شمالی دارای کوتاه ترین روز و
بلندترین شب سال بوده و بر عکس در نیمکره جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می
افتد. اما
باید توجه داشت که در این شب همه ناظران نیم کره شمالی دارای طول شب یکسان
نیستند. در استوا طول شب و روز برابر و هریک مساوی با 12 ساعت است و هرچه
به طرف قطب می رویم طول شب یلدا افزایش می یابد.