نگاره‌های چهلستون

نبرد شاه اسماعیل یکم با شیبک‌خان ِ ازبک

بررسی یکی از دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون در اصفهان

 

شاه اسماعیل یکم در میانه‌ی دیوارنگاره

ایران‌نامه- شیرین کسرایی: قدمت کاخ چهلستون به دوران صفوی بازمی‌گردد؛ آن زمان که شاه عباس صفوی برای پذیرایی از میهمانان و سفرای خارجی و عقد قراردادهای مهم با دولت‌‌های اروپایی، این کاخ را  بنا نمود. هسته اصلی کاخ شامل تالار میانی و غرفه‌های چهار گوش است و بخش‌های دیگر همچون ایوان ستون‌دار، ایوان آیینه، دو استخر در بخش شرقی و غربی آن دیده می‌شوند. در تالار مرکزی چهلستون، شش تابلو نقاشی به چشم می‌خورد که عبارتند از:

 1- جنگ شاه اسماعیل اول با شیبک‌خان ازبک.

 2- جنگ کرنال بین نادر شاه افشار و محمد شاه گورکانی.

 3- مجلس پذیرایی شاه عباس دوم از ندر محمدخان فرمان‌روای ترکستان.

 4- مجلس پذیرایی شاه عباس اول از ولی محمدخان فرمان‌روای ترکستان.

 5- جنگ چالدران بین شاه اسماعیل و سلطان سلیم فرمان‌روای عثمانی.

 6- مجلس پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون پادشاه هندوستان.

 در این یادداشت به بررسی نبرد شاه اسماعیل اول با شبیک خان ازبک که در سال 916 (ه.ق) که در طاهر آباد نزدیک مرو اتفاق افتاد، می‌پردازیم:

نوع نقاشی این تابلو مینیاتور عصر صفوی است که توسط شاگردان رضا عباسی کشیده شده  و چند شاخصه مهم را دربرمی‌گیرد:

 1- پرمایه بودن رنگ‌ها و استفاده از رنگ‌های روشن و صاف در آن.

 2- تک صورت‌سازی و پرداختن به ریزه‌کاری‌های مهم طرح.

 3-  ترسیم نوع لباس و کلاه به شکل اصلی آن زمان.

 4- آرایش سپاه صفوی که در آن «امیرالامرا» مقام ارشد سپاه یا فرماندهی کل، در جلو سپاه ایستاده و دیگر  صاحب منصبان قزلباش در کنار او قرار دارند. تفنگچی ها که بیشتر آن ها از مردمان عامی وروستایی هستند  وظیفه حمل و جابه جایی اسلحه را عهده دار  هستند  و شیپورچی ها پیروزی، عقب نشینی، یا شکست در جنگ را اعلام می کنند.

در این تابلو شاه اسماعیل با لباس زرد و سوار بر اسب سفید و پادشاه ازبک (شیبک خان) با لباس بنفش و اسب قهوه‌ای دیده می‌شوند. فرار سپاه ازبک و به اسارت گرفتن ازبکان در این تابلو قابل مشاهده است.

علت این جنگ را چنین بیان می‌کنند که ازبکان که از بازماندگان مغولند در سال 913 (ه.ق) خراسان را تصرف نمودند و به دلیل تعصب بیش از حد در مذهب تسنن اذیت و آزار زیادی به شیعیان می‌نمودند. در آن زمان شبیک‌خان ازبک، نامه‌ای جسورانه به شاه اسماعیل نوشت و او را به ترک مذهب شیعه و پذیرفتن مذهب تسنن دعوت کرد اما شاه اسماعیل به او اعتنایی نکرد. بار دیگر شبیک خان تهدید نمود که اگر شاه اسماعیل مذهب تسنن را نپذیرد به آذربایجان خواهد آمد و به زور شمشیر او را به مذهب تسنن وا خواهد داشت ولی دیگر بارشاه اسماعیل صفوی پاسخی به وی نداد.

 پس از این ماجرا  ازبکان به تعرض به حدود ایران پرداختند و شاه اسماعیل در سال 916 (ه.ق) برای دفع آن‌ها به خراسان لشگرکشی کرد و در مرو با ازبکان رو به رو شد. در جنگ سختی که در این مکان به وقوع پیوست  شیبک‌خان ازبک شکست خورد.

 این جنگ به چند دلیل از وقایع مهم آسیای مرکزی به شمار می‌آید: نخست آن که شاه اسماعیل و «ظهیرالدین بابر» در هند از شر دشمنی گستاخ رهایی یافتند. دوم این که  مذهب شیعه که هنوز جان نگرفته بود و شیبک‌خان در محو آن می‌کوشید نجات یافت. و سوم  این که اتحاد و دوستی «ظهیر الدین بابر» با  شاه اسماعیل پس از این جنگ قوی‌تر گردید. پس  از این پیروزی ازبکان به خراسان و هرات گریختند و شاه اسماعیل به تعقیب آن‌ها شتافت، آن‌ها به محض اطلاع یافتن از حضور  شاه اسماعیل در این منطقه هرات و خراسان را خالی نمودند و به فرارود فرار کردند تا به این ترتیب نواحی یادشده تا حدود رود جیهون به قلمرو صفویان افزوده شود.

      

پایین: تصویر پانوراما از تالار اصلی چهلستون، کاری از فریبرز علاقه بند

Chehel Sotoun Palace in Isfahan

نوشتاری دیگر درباره نگاره‌های چهلستون:

آیین ستی بر دیوارنگاره‌های چهلستون