ارمغانی از جزیره هرمز:

قلعه تاریخی هرمز در خلیج فارس

دکتر محمود دهقانی

جزیره هرمز (/هرموز،خورموز)، یکی از جزایر ایرانی خلیج فارس است که طول محیط آن حدود ۶۰۰۰ متر می‌باشد و در فاصله ۸ کیلومتری بندرعباس قرار دارد. این جزیره را به علت موقعیت جغرافیایی آن و مجاورت با تنگه هرمز، کلید خلیج فارس می‌دانند. هرمز در اصل نام بندری معتبر در مصب رود میناب با خلیج فارس بوده است و شهر میناب کنونی بر روی خرابه‌های این بندر ساخته شده است. هرمز قدیم بازرگانی پر رونقی داشته است. با یورش مغول‌ها در حدود سال 700 هجری، مردم شهر هرمز ابتدا به جزیره قشم و سپس به جزیره هرمز که در آن زمان «زرون» نام داشت کوچ نمودند و شهری در آن بنا کردند و آن را به یاد شهر قدیم خود هرمز نام نهادند. به تدریج و در سده‌های پس از آن، این شهر نام خود را به همه جزیره داد (بندر جرون یا گمبرون بعدی نام خود را از آن وام گرفت) و عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری شد که دو قرن بعد پرتغالی‌ها به طمع این جزیره و دیگر جزایر خلیج فارس به آن حمله کردند و پس از کشتار گسترده، موفق به تصرف جزیره هرمز در سال ۹۱۳ خورشیدی شدند و قلعه‌ای نظامی در جزیره هرمز ساختند. مردم هرمز در طول سال‌های اشغال بارها قیام کردند و سرانجام این جزیره در دوران شاه عباس صفوی، توسط یکی از سرداران ایرانی به نام «امام قلی خان» آزاد شد. هم اکنون آثار و ویرانه‌های قلعه پرتغالی‌ها و توپ‌های آن در شمال جزیره دیده می‌شود. دوست گرامی، دکتر محمود دهقانی که سال‌هاست در استرالیا زندگی می‌کند و به تازگی همراه پسرش «مزدک» دیداری از ایران داشته، با نگاهی به تاریخ جزیره هرمز، مشاهدات خود از جزیره را در نوشتاری خواندنی با عنوان «قلعه تاریخی هرمز در خلیج فارس»، همراه با چند تصویر برای نشر به «ایران‌نامه» سپرده است. دکتر محمود دهقانی پژوهشگر معماری ایران در دانشگاه تکنولوژی سیدنی استرالیا است. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «ناوگانی از قایق‌ها»، «توفان باربادوس»، «بورکی» و «پشت یک چکه اشک» اشاره نمود. با سپاس از او، این نوشتار را در ادامه بخوانید و عکس‌های او را از جزیره هرمز در ادامه ببینید:

  قلعه تاریخی هرمز پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ مرمت نشده و بدون محافظت به حال خود رها شده است. از دیوارهای بلندی که مثل کوه بوده و الان در حال ریزش‌اند، بز و بزغاله ها بالا می‌روند و دژ مستحکمی برای  گربه‌های ویلان جزیره شده است. دردناک‌تر این که در سراسر ایران هر جا ساختمانی تاریخی وجود دارد شاهد داربست‌های آهنی زنگار بسته هستیم. فرصت‌طلبان سال‌هاست که بودجه‌ای گرفته‌اند و کار را به امان خدا رها کرده‌اند. شبانه از سنگ‌های ساختمان‌های تاریخی کم می‌شود و تا یکی دو دهه دیگر آثاری از آن‌ها باقی نخواهد ماند و این ملت است که همیشه باید در سوگ آنچه از دست داده با چشمی گریان افسوس بخورد. قلعه تاریخی هرمز گوشه مهمی از تاریخ خلیج فارس را در سینه دارد. نکات مهمی از ماجراجویی قدرت‌های اروپایی، در روزگاری که سر دودمان صفوی شاه اسماعیل اول تازه زمام امور در دست گرفته را برای آیندگان بازگو می‌کند. ولی حیف که گوش کسی بدهکار تاریخ این سرزمین نیست و متاسفانه هر چیز و هر دوره‌ای که بوی غیر امروزی بدهد منفور بوده و باید ویران شود! آن هم در روزگار کنونی که کفتارهای درنده و روباه‌های حیله‌گر بین المللی ضد منافع ملی ملت ایران، در گوشه و کنار و در بیخ گوش ملت، برای مخدوش کردن نام تاریخی آب‌راه خلیج فارس و جزایر ایرانی هزاران دسیسه چیده‌اند. حال که آب‌های خلیج فارس این بار با کرشمه کشورک‌های قارچ‌گونه، محل تجمع ناوهای اروپایی و امریکایی شده، گوشه بسیار کوچکی در مورد تاریخ معماری و تاریخ سیاسی قلعه هرمز و هجوم کشتی‌های جنگی اروپاییان از هند به خلیج فارس، در روزگار صفوی، شاید بتواند ما را از گذشته و حال و آینده بیشتر آگاه کند.

 پس از آن‌که پرتغالی‌ها وارد سرزمین هند شدند "فرانسیسکو د آلمیدا" از طرف "دون مانوئل" پادشاه وقت پرتغال برای اداره امور آنجا انتخاب شد. بنگاه‌های بازرگانی پرتغالی ها در هندوستان بنیان گذاشته شد و نوبت گسترش آن فرا رسیده بود. درست در روزگاری که شاه اسماعیل اول صفوی ۲۰ سال سن داشت و فقط حدود پنج سال یعنی در ۱۵ سالگی زمام امور سراسر ایران را در دست گرفته بود و در جنگ‌های سخت و طاقت فرسا با دو دشمن سنتی، ازبک‌ها و عثمانی‌ها دست و پنجه نرم می‌کرد  و در جنگ چالدران از عثمانی‌ها شکست خورده بود، دریا سالار "آلفونسو د  آلبو کرک" به دستور "دون مانوئل" پادشاه پرتقال  از آن موقعیت استفاده و از هند با شتاب به سوی خلیج فارس حرکت کرد. این دریانورد که با چندین ناو جنگی به خلیج فارس آمده بود پس از درگیری با نیروهای «ابوالمظفر سیف الدین ابا نصر» حاکم هرمز که او نیز خیلی جوان بود، در نبردی خونین جزیره هرمز را تسخیر کرد. در آن روزگار چون پرتغالی‌ها در هند مستقر شده بودند، در عرصه‌های جهانی قدرت دریایی خود میدان مانور بیشتری داشتند.

در روزگار شاه اسماعیل اول صفوی، ایران قدرت دریایی آنچنانی نداشت و این امر باعث شد تا پرتغالی‌ها از آن ضعف استفاده نموده و پس از مستقر شدن در چند نقطه خلیج فارس، قلعه و برج و باروهای مستحکم بسازند.

 قلعه هرمز در سال ۱۵۰۷ میلادی برابر با ۹۱۳ هجری یکی از قلعه‌هایی بود که به فرمان دریا سالار آلبوکرک، شالوده آن آغاز و پس از آن در چند نوبت ساختن آن ادامه پیدا کرد و برای استحکام بیشتر، در همان دوران مرمت شد. هدف پرتغالی‌ها از ساختن قلعه‌ها، فرمانروایی و  سیطره بر تنگه هرمز و سراسر خلیج فارس بود. آلبو‌کرک وقتی حاکم هرمز را دست نشانده خود کرد، مذبوحانه تلاش نمود با شاه اسماعیل از در دوستی درآید. تلاش آلبو کرک با فرستادن "میگل فرییرا" در سال ۱۵۱۳ میلادی برابر با ۹۱۹ هجری قمری با هدایای بسیار به دربار او در تبریز، در واقع دعوت شاه اسماعیل به همکاری برای تسخیر شهرهای جده و بحرین و چند شهر در منطقه بود. در حین چانه‌زنی‌های دروغین سیاسی، آلبوکرک سفارش کرده بود اگر شاه اسماعیل قبول نماید سلطان هرمز به دستور پرتغال عمل کند، ما شاه را در جنگ با عثمانی و بحران‌های دیگر یاری می‌کنیم.

با شکست شاه اسماعیل در جنگ چالدران و نیاز او در رویارویی با ارتش امپراتوری عثمانی،  پرتقالی‌ها موفق به بستن معاهده با پادشاه تازه‌کار صفوی شدند تا سلطان هرمز فرمانبردار آن‌ها باشد. نامه‌های آلبوکرک به شاه اسماعیل حاوی نکات جالبی است که با غور در آن از نظر سیاسی، نیرنگ‌های استعمارگران اروپایی بهتر شناخته می‌شود. بر این اساس و با این طرح و نقشه ها بود که پرتغالی‌ها دست به ساختن دژهای مستحکم خود در جزایر خلیج فارس، به ویژه توسعه دادن هر چه بیشتر قلعه هرمز شدند. این قلعه گنجایش زیادی دارد و چون مقر فرماندهی بود در طرح ساختن آن کوشش فراونی شده است.

 طرح قلعه هرمز و همه قلعه‌هایی که پرتغالی‌ها در خلیج فارس ساختند از سبک معماری اواخر سده‌های میانی اروپایی کشور پرتغال و شبه جزیره "ایبریکا" و تا حدود کمی نیز الهام گرفته از سبک معماری قلعه‌های تاریخی ایران پیروی می‌کند. با وصف آن، بنا به شرایط آب و هوایی و مصالح موجود در هر نقطه، آنها مبادرت به ساختن دژهای خود می‌کردند. در قلعه هرمز چون مقر فرماندهی بود همه چیز از جمله تالار برای سخنرانی و جشن‌ها، آب انبار بسیار بزرگ، انبار خواربار، کلیسا برای نیایش و حتا نوشخانه نیز برای آسایش و خوش‌گذرانی سربازان نیروی دریایی و فرماندهان در نظر گرفته شده بود.

 از سوی دیگر قلعه شامل انبارهای مهمات، زندان و سربازخانه نیز می باشد. ساختن قلعه هرمز به مدت سه دهه به درازا کشیده است. در ساختن این قلعه معماران پرتغالی با استفاده از کارگران بومی و احتمالا هندی دست به کار بوده و درست در انتهای پوزه شمالی جزیره، قلعه را مشرف به دریا ساخته اند. در اطراف ساختمان با روزنه هایی که در دیوار تعبیه کرده بودند از دژ مستحکم خود محافظت و بر دریا نظارت داشتند.

یکی از نکاتی که باعث استحکام این قلعه شده بود احتمالا وجود کوه و خاک مناسب در جزیره است. با چفت‌کردن سنگ‌های محکمی که از کوه آورده‌اند، تاق‌های هلالی تاقچه‌ها و دروازه‌های تو در توی درونی را ساخته‌اند و همراه آن از مصالحی از جمله سنگ‌های مرجانی و ساروج در ساختن دیوارها و سقف ها استفاده شده.

 یادآوری این نکته شاید بی‌جا نباشد که در جزیره، خاک سرخ به وفور یافت می‌شود و حتا تا به امروز این خاک قیمتی، به هندوستان صادر و برای استفاده‌های چند منظوره خریدار دارد. بدون شک نقطه‌ای که قلعه هرمز را بر روی آن ساخته‌اند، دماغه‌ای سنگی بوده، چرا که در رویارویی با موج توانسته بیش از پنج سده دوام بیاورد. این قلعه به دلیل وسعت آن از پشت بام وسیعی نیز برخوردار بوده است.

 در هنگام شب، نسیم سینه به دریا می‌ساییده و بر بلندی‌های بادگیر پشت بام فضا را دلپذیر و خواب و استراحت فرماندهان را آسان می‌کرده است. قلعه از همه سو دارای پنجره بوده و نور سپیده دم و تیغ آفتاب و از سویی، رنگ نارنجی غروب و روشنایی ماه و ستارگان در شب، به درون قلعه درخشش ویژه و خلسه آوری داشته است.

 آب انبار قلعه را به سبکی بسیار زیبا، تاق‌دار و با دیواره آهکی ساخته اند. در هنگام بارندگی آب‌های پشت‌بام به مخزن سرازیر و با اندود پشت بام از سرازیر شدن خاک به درون مخزن جلوگیری می‌شده است. برای نظافت و لایروبی مخزن از در ورودی پله بلندی که به مخزن می‌رسد، استفاده می‌کرده اند. در حد فاصل انتهای ستون‌ها با هلالی‌های تاق، دور تا دور مخزن، یک راهرو یا دالان باریک وجود دارد که احتمالا با دهنه‌های بازی که در فواصل راهرو دیده می‌شود، چند نفر می‌توانسته‌اند همزمان، برداشتن آب از مخزن را با دلوهای جداگانه انجام دهند. این خود از شمار بسیار افسران، درجه‌داران و سربازان در قلعه حکایت دارد که با مستقر بودن و فرماندهی بخشی از نیروی دریایی برون مرزی پرتغال در قلعه، تسلط و نظارت آن‌ها بر تنگه هرمز به مدت بیش از یک قرن دوام پیدا کرده است. فراز و نشیب‌هایی که در طول ۱۱۵ سال، یعنی از ۱۵۰۷ میلادی برابر با ۹۱۳ هجری، در پنج سال نخست آغاز فرمانروایی شاه اسماعیل اول بنیانگذار دودمان صفوی آغاز شده بود با روی کار آمدن شاه عباس اول به سر آمد.

در سال ۱۶۲۲ میلادی برابر با ۱۰۳۲ هجری با دلاوری سرلشکر امام قلی خان فرمانده برومند ارتش شاه عباس صفوی، دژ مستحکم پرتغالی‌ها پس از ۱۱۵سال یکه‌تازی تسخیر و آن‌ها از جزیره بیرون رانده شدند. شاه عباس با حمایت انگلیس که در آن روزگار رقیب پرتغال بود، توانست پرتغالی‌ها را از خلیج فارس بیرون کند ولی پس از پرتقالی‌ها و بعدها با پیروزی انگلیسی‌ها بر هلندی‌ها و ضعف پله به پله صفوی‌ها و دودمان‌های پس از آن ها در ایران،  انگلیسی‌ها توانستند در خلیج فارس لنگر بیندازند و کنگر بخورند و تا به امروز ماشک دماغ ایران باشند و به شدت بر علیه منافع ملت ایران موضع بگیرند و تا آنجا پیش بروند که با تحریک کشورهای عرب و ساکنان شیخ‌نشین‌های خلیج فارس در پی مخدوش کردن نام تاریخی آب‌راه خلیج فارس باشند.  

          

                                           لباس محلی زنان جزیره هرمز  

       

          

         

          

          

       

                                             تصاویری از قلعه پرتغالی‌ها

پی نوشت ها:

1- Arnold, Sir Thomas Wilson. “Early Spanish and Portuguese travelers in Persia”. Ames Library of South Asia. University of Minnesota Library. St. Paul Minnesota U.S.A, 1950.

2- Albuqerque, Braz de. Comentarios de Grande Afonso de Albuquerque, Imprensa de Universidade, Coimbra, 1923.

3- Cartas de Afonso de Albuquerque, Tomo I, Lisboa, 1884

4- G. Battista Ramusio: Primo Volume et Terza edition delle navigutioni et viaggi raccolto gia de M. Gio, Battista Ramusio, Venis, 1563

۵-در مورد "آلفونسو د آلبوکرک" دریا سالار پرتقالی به زبان فارسی  نگاه کنید به "اسناد فارسی و عربی و ترکی دولت پرتقال" جهانگیر قائم مقامی. تهران ۱۳۵۴.