ویرانی تدریجی آرامگاه نظام الملک توسی

آرامگاه خواجه نظام الملک توسی روی به ویرانی می‌رود

ایران‌نامه- مهدی فقیهی: آرامگاه خواجه نظام‌الملک توسی وزیر دانشمند ایرانی دوره سلجوقی، در محله دارالبطیخ اصفهان به خاطر بی‌توجهی و عدم مراقبت و نفوذ رطوبت به تدریج در حال تخریب است.  خواجه نظام الملک توسی از دانشمندان سده چهارم و پنجم (ه.ق) در دوره سلجوقیان با عنوان «خواجه بزرگ» و «سید الوزرا»، وزارت آلب ارسلان و پسرش ملک‌شاه سلجوقی را بر عهده داشت. وی که مردی دیندار و نیکوسیرت بود در دوران وزارت خود اقدامات ارزشمندی را در بسیاری از شهرها همچون توس،اصفهان، هرات، نیشابور و بغداد انجام داد که تأسیس مدارس نظامیه به عنوان اولین مدارس متمرکز در دوران اسلامی، از آن جمله است. وی همچنین در تکمیل رصدخانه‌ای بزرگ که احداث آن در زمان کاکویه و به‌واسطه پورسینا دانشمند فرزانه آن دوره آغاز گشته بود، کوشید و برای نخستین بار تقویم زیجی را تنظیم نمود. افزون بر این، خواجه نظام‌الملک در ایجاد و حفظ کتابخانه‌های بزرگ ری و اصفهان و ساخت بناهای متعددی همچون کاروان‌سراها، بازارها و اماکن مذهبی که نمونه عالی آن گنبد نظام الملک در مسجد جامع عتیق اصفهان است، اقدامات مؤثری انجام داد.  

اما متأسفانه کاردانی و کفایت وی اغلب کارگزاران حکومتی را با او دشمن ساخت چنان که تاج‌الملک یکی دیگر از وزرای سلجوقی با همکاری ترکان خاتون همسر ملک‌شاه سلجوقی در کارشکنی‌های متعدد که از روی حسادت و رقابت صورت می گرفت، گنبد تاج الملک (خاگی) را در ضلع شمالی مسجد جامع عتیق بنا نمود و در ادامه به تدریج با کوشش فراوان با همراهی دیگر کارگزاران بد دل ، خواجه نظام الملک را  نزد شاه بدنام نمود تا زمانی که خواجه در سن 77 سالگی به دست یکی از فداییان فرقه اسماعیلیه با ضربه خنجری به قتل رسید.

نویسنده گنجینه آثار تاریخی اصفهان، دکتر لطف‌الله هنرفر در صفحه 205 این کتاب، به نقل از «تجارب‌السلف» درباره قتل نظام‌الملک در تاریخ 29 مهرماه سال ۴۷۱ خورشیدی برابر با دهم رمضان سال ۴۸۵ قمری، چنین می‌نویسد:

« آن‌گاه که سلطان از اصفهان به بغداد رفت، و خواجه در بروجرد که از شهرهای کوچک لُر است ]اقامت داشت[ ، شخصی در لباس صوفیان پیش آمد و ]چیزی[ به دست خواجه داد چون ]خواجه[ بستد، آن شخص کاردی بر خواجه زد و آن جهان فضائل و مکارم را از پیش برداشت، خروش در لشگرگاه افتاد و مردم به هم بر آمدند ]چنان که[ سلطان سوار شد و مردم را ساکت گردانید. این واقعه در "رمضان سنه خمس و ثمانین و اربعمائه " بود و در آن وقت خواجه 77 سال داشت و غلامان و متعلقان خواجه شخص او را به  اصفهان بردند در محله (کران) در موضعی که جوی آب بزرگ در میان آن مقام می رود به غایت نزه و خوش دفن کردند و آن مقام را اهل اصفهان تربت نظام گویند».  

                        

        

آرامگاه او که هم اکنون در محله احمدآباد به «دارالبطیخ» معروف است، و در داخل عمارت کوچکی شامل یک ایوان و حیاط قرار گرفته که از ساختمان یکی از مدارس نظامیه آن زمان بر جای مانده است. سنگ قبر فعلی خواجه نظام الملک توسی از جنس مرمر به طول 2 متر و عرض 45 سانتیمتر می باشد که در دوران متأخر به جای سنگ نفیسی که در دوران صفوی یا قاجار به سرقت رفته، بر روی مدفن وی نصب گردیده است. این سنگ قبر قرمز رنگ با نقش گلدان به عنوان آرامگاه ابدی و درخت سرو لوزی شکل که نماد جاودانگی و زندگی پس از مرگ است، دارای سنگ‌نبشته ‌هایی از دعاها و آیات قرآنی نظیر آیة الکرسی و معرفی نام صاحب قبر می‌باشد که به توضیح آن می‌پردازیم:

در قسمت فوقانی سنگ قبر خواجه به خط ثلث برجسته چنین  نوشته شده : «و قال الله تعالی قل یا عبادی الذین اسر قوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمۀ الله ان الله یغفر الذنوب جمیعاّ انه هو الغفور الرحیم ».

و در قسمت میانی سنگ این خطوط نقر گشته : «لا اله الا الله - محمد رسول الله-علی ولی‌الله». 

           

در حاشیه و اطراف نیز به خط ثلث برجسته ابتدا آیۀ الکرسی نوشته شده و بعد از آن متن زیر حجاری شده است :

«و قوله تعالی شهدالله انه لا اله الا هو و الملائکۀ و اولواالعلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم. ان الذین عند الله الاسلام . قل اللهم مالک الملک تؤتی الملک من کل شیئی قدیر و قوله فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم . »

بر بالای سنگ مزار نظام الملک نیز به خط ثلث برجسته این جملات قرائت می شود :

«واصل گشت به جوار مرحمت و غفران و فایز شد بغرفات جنان و روضه رضوان حضرت مغفرت ماب قیام بصفت رحمۀ دیان ... المفاخر و افتخار الاکابر و اعاظم . الوزراء ..... خواجه ..... الملک ..... ».

البته بنا بر اعتقاد صاحب کتاب «مجمل التواریخ القصص» به جز آرامگاه خواجه نظام الملک توسی، مدفن ملک‌شاه سلجوقی، همسرش ترکان خاتون، برکیارق و نیز سلطان محمد و سلطان محمود از دیگر سلاطین سلجوقی و فرزندش نیز در این مکان دیده می‌شود.  

برای دیدار از این آرامگاه به نشانی زیر بروید:  ضلع جنوبی خیابان کمال، حدفاصل میدان عتیق (سبزه میدان) و فلکه احمدآباد، کوچه مسجد المهدی (دارالبطیخ).