گزارش همایش ارجان

شهر تاریخی ارگان را دریابیم

باشندگان در همایش "شهر تاریخی- اسلامی ارجان ( بهبهان )" با صدور بیانیه ای خواستار جلوگیری از تخریب و نابودی میراث فرهنگی و طبیعی دشت بهبهان و تصویب "عرصه و حریم مجموعه تاریخی- اسلامی ارجان" شدند. در نخستین برنامه از نشست­های باستان‌شناسی خوزستان که با عنوان شهر تاریخی- اسلامی "ارجان" (بهبهان) و به کوشش "انجمن ایلام شناسی ایران"، "دیده بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران" و "موسسه فرهنگی-پژوهشی خُجند" برگزار شد ، باستان شناسان گزارش هایی از روند تخریب آثار ارزشمند شهر تاریخی ارجان ارائه دادند. احسان یغمایی، به عنوان نخستین سخنران، ضمن گزارشی از کاوش های انجام شده در آرامگاه « کیدین هوتران » در سال 1361 خورشیدی یادآور شد : محوطه باستانی ارجان که از دیرباز، ارجان یا ارگان- نامیده شده در شمال خاوری بهبهان، حاشیه‌ رود مارون و در جنوب خاوری خوزستان قرار دارد. تاریخ این محوطه توسط تاریخ‌نویسان و پژوهش‌گران نام‌دار ایرانی به تحریر درآمده که از مهم‌ترین و ژرف‌اندیش‌ترین ایشان می‌توان به ناصرخسرو اشاره کرد.

این باستان‌شناس و کاوشگر ارجان در ادامه گفت: ناصرخسرو ارجان قدیم را شهری آباد با باغ‌های بسیار نارنج و ترنج به تصویر می‌کشد، شهری با 20000 مرد بالغ و کارآزموده‌ جنگی و جمعیتی در حدود 50000 نفر که در واقع بزرگ‌تر از بهبهان امروزی ما بوده است.

احسان یغمایی ، کاوش‌های انجام شده در این محوطه را در مقابل عظمت مجموعه بسیار ناچیز و کم‌اهمیت دانست و در این خصوص گفت: اولین بررسی علمی این محوطه‌ تاریخی در سده‌ ابتدایی قرن بیستم و توسط « هرتسفلد » و « اشتین » و « بهمن کریمی » انجام شده است. در جریان خاک‌برداری جهت عملیات سدسازی بر روی رودخانه‌ "مارون" حفره‌ای در زمین ایجاد و آرامگاهی از دوره ایلام نو کشف شد. در پی این اتفاق عملیات کاوش درسال 61 آغاز گردید.

یغمایی در ادامه افزود : این تابوت بسیار شبیه تابوت زیویه بوده اما فاقد ساختار ایلامی است. از ویژگی‌های جالب و منحصر به‌فرد این تابوت به قرار گرفتن درب آن در قسمت زیرین می‌توان اشاره کرد که تا به امروز دلیل اصلی آن مشخص نشده است. پارچه‌ موجود در این تابوت بافت ارجانی دارد که تمام کف و دیواره، بدنه و لبه‌ آن را در بر گرفته است.

احسان یغمایی یاد آورشد: اهمیت ارجان نه به خاطر "حلقه زرین قدرت" منحصر به‌فرد آن، بلکه به سبب آن است که ارجان آخرین برگ یک فرهنگ شکوهمند چندهزار ساله است.

وی بررسی تاریخ این منطقه و حفاظت از آن را بسیار مهم و ضروری دانست و افزود : تاریخ 8000 ساله‌ ایران در این‌جاست و متأسفانه زخم‌های بسیار عمیقی بر پیکر این محوطه‌ مهم باستانی وارد شده است. ساخت سدهای مارون و آریوبرزن و حفاری‌های شرکت نفت و احداث کارخانه‌ سیمان، این محوطه‌ تاریخی و هویتِ بخشی از تاریخ ایران را در معرض نابودی کامل قرار داده است.

میرعابدین کابلی، باستان شناس، نیز به عنوان دومین سخنران این همایش در خصوص کاوش‌های انجام‌شده در سال 1368 گفت: هدف اصلی ما در کاوش، پیدا کردن مقبره‌ « کیدین هوتران» بود و یافتن پاسخی بر این پرسش که چرا مقبره‌ این شخص مهم در وسط بیابان واقع شده است؟

کابلی افزود: در ابتدا به پاک‌سازی محوطه‌ مورد نظر پرداختیم و سپس گمانه‌ای به طول 25 و عرض 3 متر ایجاد کردیم و خوشبختانه موفق به یافتن این مقبره شدیم. در آن‌جا ما با بنایی از نوع زیگورات چغازنبیل روبه‌رو شدیم و ظن غالب ما بر این بود که این بنا زیگورات بوده و مقبره‌، کنار این جایگاه بنا شده است. وی در ادامه به توصیف ویژگی‌های معماری این بنا پرداخت.

کامیارعبدی، سومین سخنران همایش به ارائه برنامه‌ پژوهشی خود در دشت بهبهان پرداخت و گفت: جهت بررسی ارتباط مردم یک‌جانشین روستایی و مردم کوچ‌رو عشایر و به منظور مطالعه و مطابقت الگوهای مربوطه در منطقه‌ زاگرس مرکزی و جنوبی، در قالب تمدن تاریخی ایلامی، تحقیقات خود را در این منطقه آغاز کردم. به این منظور در ابتدا به بررسی محوطه و تهیه نقشه از روی عکس‌های قدیمی پرداختیم و محوطه‌ی ساسانی – اسلامی آن تعیین حریم شد.

سردبیر مجله باستان‌شناسی و تاریخ، هدف اصلی خود از کاوش در این منطقه را بررسی تحولات سیاسی – فرهنگی حد فاصل ایلام نو تا دوره‌ی هخامنشی ذکر کرد. وی درباره‌ ویژگی های جغرافیایی این منطقه یاد آور شد: از نظر جغرافیایی، گستره‌ای از مناطق مختلف زیست‌محیطی در این منطقه قرار دارد که کوهستان‌های بلند در حوزه‌ی رود کر تا دشت‌های کوهستانی لردگان و ایذه را در بر می‌گیرد و از ناحیه‌ شمال غربی شامل دشت‌های شوشان، شوشتر، رامهرمز و... است تا جایی که به بهبهان می‌رسیم که در این گستره، اهمیت دشت بهبهان به جهت ویژگی جغرافیایی آن منحصر به‌فرد است.

این باستان شناس در ادامه گفت: دشت بهبهان درست در محل اتصال کوه‌های زاگرس و در منتهی‌الیه دشت‌های آبرفتی خوزستان قرار دارد و اهمیت این موضوع در این است که این منطقه از کردستان تا فارس مهد تمدن ایرانی است و در زمان ایلامی‌ها در حد فاصل بین شوش و انشان، تمدن ایلامی شکل می‌گیرد و سلسله‌های مهم هخامنشی و ساسانی نیز از این منطقه سر بر آوردند.

دانشیار کالج دارتموث عبدی که از سال 1384 خورشیدی سرپرستی پروژه باستان‌شناسی دشت بهبهان رابر عهده گرفته است در ادامه‌ به اهمیت دشت بهبهان از دیدگاه ارتباطی پرداخت و شیوه ارتباطی (انشان و شوش باستان) را از طریق راه شاهی توصیف نمود.

عبدی با بیان سابقه 150 سال فعالیت‌های باستان‌شناسی در خوزستان، رکود فعالیت‌های باستان‌شناسی این منطقه را به زیان جامعه‌ باستان‌شناسی ایران در سطح جهان دانست و گفت: ضروری است با تأمین بودجه کافی فعالیت‌های راکد باستان‌شناسی دشت بهبهان احیا شود و ابهامات بسیاری که درباره آرامگاه ایلامی کیدین هوتران، دوره ایلامی و آغاز حکومت هخامنشی وجود دارد، پاسخ گفته شود.

محمدتقی عطایی در ادامه این همایش ، درباره تعیین حریم مجموعه‌ تاریخی ـ اسلامی ارجان  گزارش داد: در ورود به دشت بهبهان با حجم انبوهی از آثار متنوع فرهنگی شامل شهر، تپه‌ها، قنات‌ها و سازه‌هایی مانند پل‌های دوره‌ی ساسانی روبه‌رو شدیم. بنا بر این در موقع تعیین حریم نمی‌توانستیم صرفا آن‌را شهری ارجانی قلم‌داد کرده و آن‌را تعیین حریم کنیم، لذا ناگزیر به بررسی اسناد قدیمی‌تر شدیم تا مشخص شود این دشت قبل از این تحولات - که توسط توسعه‌های عمرانی ناشی از ساخت سد‌ها و کارخانه سیمان حادث شده - به چه شکلی بوده و بدین منظور عکس‌های هوایی این محوطه را تهیه کردیم.

عطایی با نشان دادن عکس‌های هوایی که در دهه های 1330، 1340 و 1370 خورشیدی برداشت شده بود، نشان داد شهر ارجان بخشی از مجموعه بزرگتری است که دربرگیرنده یک منطقه از دوره تاریخی در دو کرانه رود مارون به نام های "بدیل" و "بکان" است.

به گفته وی بخش‌هایی از محوطه « بدیل » امروزه با ایجاد یک پادگان نظامی تخریب‌ شده و قسمت زیادی از محوطه بکان نیز توسط کارخانه سیمان نابود شده و بقیه این محوطه نیز با احداث فاز دوم کارخانه سیمان نابود می‌شود.

عطایی افزود:این سه محوطه بزرگ یعنی محوطه بدیل، محوطه بکان و شهر تاریخی - اسلامی ارجان هر سه ارتباط نزدیکی با هم داشته و هر سه نیز در دوره ساسانی ساخته شده‌اند. بنابراین، تعیین عرصه هر یک از آنها بدون دیگری کاری عبث بوده و از دیدگاه علمی و کارشناسی محل اشکال است.

این باستان‌شناس با نشان دادن تصاویر ماهواره‌ای نشان داد ده‌ها رشته قنات تاریخی در بالا دست این محوطه‌ها ایجاد شده است. اوافزود:این قنات‌ها سه گروه هستند که هر گروه به یکی از این سه شهر منتهی شده است.

وی گفت:در جریان این برنامه مطالعاتی، مسیر قنات‌هایی که ناصر خسرو قبادیانی هنگام توصیف شهر ارجان از آنها یاد کرده، شناسایی و در حریم جای داده شده است.

عطایی ادامه داد: برای تعیین حریم محوطه‌های باستانی ضروری است شرایط امروز در نظر گرفته شود و با توجه به موازین بین‌المللی و رجوع مستقیم به مدارک ملموس تعیین حریم صورت گیرد. هم‌چنین توجه به متون کهن و جغرافیای تاریخی نیز بسیار حایز اهمیت است.

محمدتقی عطایی از تأخیر در تصویب عرصه شهر ارجان در سازمان میراث فرهنگی خوزستان گلایه کرد و گفت: گزارش و نقشه تعیین عرصه و حریم این شهر بیش از یک سال است که معطل مانده و به تصویب نرسیده است و در این مدت متاسفانه شرکت نفت با استقرار در منطقه خسارت‌هایی را به قنات‌ها و محوطه ارجان وارد آورده است.

شهرام زارع نیز در ‌ادامه همایش شهر تاریخی- اسلامی "ارجان"، گزارشی از فصل یکم فعالیت‌های خود در دشت بهبهان ارائه نمود . سرپرست بررسی دشت بهبهان با بیان این‌که در این بررسی 70 اثر و محوطه یافته شد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، تعداد آثار ثبت شده خوزستان را که 700 اثر است، بسیار کم دانست و خواستار توجه جدی تر مدیریت میراث فرهنگی این استان به آثار و محوطه های تاریخی شد.  

این باستان شناس همچنین به بررسی استقرارهای دشت خوزستان پرداخت و تعداد محوطه‌های استقرار را بر اساس دوره‌های تاریخی مرتبط برشمرد: دوره‌ پیش از تاریخ با 15 محوطه، دوره‌ تاریخی با 13 استقرار، دوره‌ هخامنشی با 5 استقرار، 10 استقرار در دوره اشکانی و از دوره اسلامی با 35 استقرار .

سرپرست بررسی دشت بهبهان همچنین افزود: درصد تخریب محوطه‌های دشت بهبهان در سالهای اخیر بسیار بالا رفته است. حال آن‌که با توجه به غنای طبیعی و تاریخی، این منطقه از قابلیت توریستی- باستانی زیادی برخوردار است.

شهرام زارع در پایان بر لزوم سامان‌مند شده هر چه سریع تر فعالیت‌های شرکت نفت و کارخانه سیمان بهبهان تاکید کرد.  

مختاران، رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در ادامه این همایش به ارائه‌ گزارشی از محوطه‌ باستانی ارجان و تخریب‌های گسترده آن پرداخت. وی با بیان پیشینه تاریخی ارجان گفت: بر اساس سکه­های ساسانی یافت شده نام این شهر "ارگان" بوده است.

مختاران با نشان دادن تصاویری از تخریب‌های شرکت نفت، انفجارها و لرزه نگاری‌های انجام شده را برای این محوطه زیان بار دانست و گفت قنات‌های زیادی در خلال آن تخریب شده و محوطه‌های باستانی آسیب جدی دیده‌اند.

این فرهنگی بهبهانی با نشان دادن تصاویری از تپه های دشت بهبهان گفت که سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان بسیار ضعیف عمل کرده است.

 به گفته مختاران تپه های موشکی، دوتلون سالارآباد، دوتلون ارجان، تل قماربازان، تل شلمبوزار، تل باغی، تل کردستان و ده ها تپه دیگر توسط کشاورزان تسطیح و نابود شده و مدارک آن موجود است و در صورت نیاز همه آنها را منتشر خواهد کرد.وی همچنین خواستار از سرگیری فعالیت‌های باستان‌شناسی و توجه جدی به ثبت تمام تپه‌های دشت بهبهان شد.

 در پایان ، بیانیه‌ همایش شهر تاریخی- اسلامی "ارجان" (بهبهان) در سه ماده خوانده شد :

1. همایش، خواستار توجه و پیگیری سریع سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان برای تصویب "عرصه و حریم مجموعه تاریخی-اسلامی ارجان" است تا از تخریب‌ها و آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های "کارخانه سیمان بهبهان" و "شرکت مناطق نفت‌خیز جنوب" جلوگیری به عمل آید.

2. همایش، خواستار توجه جدی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و همه مراکز و نهادهای دولتی به مقوله میراث فرهنگی و طبیعی دشت بهبهان است.

3. همایش خواهان توجه جدی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به باستان‌شناسی دوره ایلام است و قویاً تاکید می‌کند برنامه‌های نظام‌مند، منسجم و بلندمدت برای این منظور تعریف و اجرا شود.